انسان‌شناسی حکیم ترمذی

حکیم ترمذی، عارف نامدار ماوراء‌النهر، از عارفانی است که دربارۀ انسان‌شناسی سخنان درخور توجهی دارد و مسئلۀ اصلی در این مقاله، چیستی انسان، ابعاد و ساحات وجودیِ او، و اهداف و مسیرش در زندگی از منظر اوست. روش پژوهش در این مقاله، نظام‌دهی داده‌بنیادِ آموزه‌ها با رویکردی تحلیلی، در مسیر بازخوانی اندیشۀ این حکیم است. بخش مهمی از منظومۀ فکری حکیم ترمذی دربارۀ انسان، به مطالعۀ خلقت و ابعاد سرشتی او بازمی‌گردد. انسان، به‌مثابۀ خلیفۀ خدا بر روی زمین، دارای ساختاری الهی، مظهر اسماء خداوند و مخلوقی ویژه است و یکی از مهم‌ترینِ این ویژگی‌هایش در سرشت، همراهی عقل و معرفت با وجود اوست. این باور کمال‌نگرانه به آفرینش انسان، مبنای چنین تفکری برای ترمذی است که حتی زمینی‌ترین ساحت وجود انسان، در خلقت حقی دارد که باید ادا شود. حکیم با تکیه بر مفهوم پرستش، به‌مثابۀ هدف خلقت انسان که آموزه‌ای قرآنی است، اوج بندگی و پرستش را که آن را «عُبودت» می‌خواند، آزادی از همۀ قیود می‌داند و از ‌همین ‌روست که در دیدگاه وی، گام نهادن در مسیر عبودت، با انتقال به دنیای آخرت، باقی است و عبودت سیری به‌‌سوی کمال است که آن را پایانی نیست. ترمذی انسان را در سه ساحتِ قلب و صدر و نفس مطالعه می‌کند که قلب الهی‌ترین ساحت و معدنِ معرفت، عقل جسمانی‌ترین ساحت و معدن هوا، و صدر ساحتی میانی به‌عنوان پلی میان آن دو، و به همین دلیل، عرصۀ چالش‌های درونی انسان است.